Paradijs als kunstproject English Text
Een jaar of tien geleden begon ik schetsen te maken voor een moderne versie van het Paradijs. Ik dacht na over hoe een hedendaags paradijs eruit zou kunnen zien -mogelijk als iets anders dan een driedimensionale plek- en ik maakte er verkennende tekeningen en gouaches bij.
Helaas had ik toen niet in de gaten hoe veelomvattend en interessant dit onderwerp eigenlijk is. Een deel van de tekeningen die ik erover maakte werd verkocht en daar bleef het bij. Jammer, dat was een blinde vlek. Maar ik ga er nu met veel energie weer mee verder.
Hieronder vertel ik iets over de achtergrond van het begrip paradijs en over de huidige belangstelling voor het onderwerp. Daarna kan je lezen wat mijn plannen zijn en daaronder nog iets over de lange geschiedenis van het paradijs.
Achtergrond
‘Paradijs’ is een gecompliceerd en meerduidig begrip dat gedurende de afgelopen 2500 jaar vaak van betekenis wisselde. Soms wordt met het paradijs de hemel bedoeld en soms de aardse Hof van Eden: de tuin uit religieuze geschriften waar Adam en Eva leefden en waaruit ze uiteindelijk verbannen werden. Volgens die joodse, christelijke en islamitische overleveringen is het een oord waar het leven heerlijk is, waar overvloed heerst en waar geen ziekte, rampspoed of dood bestaat.
In de niet-religieuze betekenis van het woord is het ook een ideale plek, een voorstelling van een wereld waarin het beter toeven is dan in het vaak treurige alledaagse bestaan. Juist als mensen onderworpen zijn aan onrecht, pijn, verdriet of verraad ontstaat een verlangen naar de verlossing van die aardse kwellingen en de onbedorvenheid van zo’n paradijs.
Schilderij Peter Wenzel ± 1800
Het paradijs opnieuw in beeld
Het lijkt of het verlangen naar een paradijs toeneemt naarmate mensen grotere problemen ervaren. Het is opvallend dat er de afgelopen jaren meerdere kunstpresentaties waren met het paradijs als onderwerp. Waarbij het paradijs vaak ofwel als een ideale, natuurlijke omgeving voorgesteld werd ofwel als een totaal verpeste plek, een ‘Paradise Lost’. Met een cynische blik die zich richt op een wereld in verval; alles mislukt.
Na het zien van die presentaties realiseerde ik me dat ik met mijn eerdere ideeën over het paradijs -als een mogelijk immateriële plaats, een ‘Paradise Found’- hier iets aan toe te voegen heb. Daarom heb ik mijn schetsen erover weer tevoorschijn gehaald en ga ik dit onderwerp de komende jaren op twee manieren verder onderzoeken.
Ten eerste ga ik gesprekken met mensen voeren om te ontdekken wat de functie van het begrip paradijs nog is in de huidige tijd. Het tweede deel van mijn project bestaat uit schilderijen en tekeningen die mijn eigen ideeën erover verbeelden.
Paradijs 2.0 – deel 1 – Het paradijs volgens jou
2500 jaar lang werd het paradijs gedefinieerd en vormgegeven door profeten, zieners, priesters, vorsten, schilders, ontdekkingsreizigers en politici. Zie toelichting bij de punten over de geschiedenis, hieronder.
Ik ben benieuwd naar welk beeld mensen zelf van het paradijs hebben en of het begrip nog betekenis voor hen heeft. Wat weten ze er (nog) over of wat zijn hun fantasieën erbij? Om daarachter te komen ga ik interviews doen, aan de hand van een aantal vaste vragen, met een gevarieerde groep mensen; verschillend in achtergrond, leeftijd, religie, sociale afkomst, nationaliteit, opleiding, beroep, et cetera.
Uitgaande van de verhalen die deze gesprekken opleveren maak ik schilderijen. Niet als letterlijke illustratie, maar wel met gebruikmaking van elementen uit die verhalen. Of de schilderijen een-op-een aan een interview gelinkt worden of eventueel aan een aantal verwante verhalen, hangt af van de uitkomst van de interviews.
De bedoeling is om deze verhalen samen met de tekeningen te publiceren. Zeker op mijn website, maar bij voorkeur op een publiek podium; een boek, krant, tijdschrift of digitaal podium. Welke plek het meest passend is zal voortvloeien uit de inhoud van de interviews.
Wil je meedoen?
Je kunt me helpen met dit project als je mee wilt doen aan een interview. Eigenlijk meer een gesprek, aan de hand van een vast aantal vragen. Speelt het paradijs een rol in je leven en hoe, of misschien helemaal niet? Ik benieuwd naar alle soorten reacties.
Je kunt je opgeven op het formulier op deze pagina. Als je deze tekst op de telefoon leest staat het formulier helemaal onderaan.
Op het moment heb ik al veel aanvragen gekregen en ben ik bezig de gesprekken uit te werken. Dus nieuwe aanmeldingen voor een gesprek kan ik pas later in het jaar doen.
Maar alle reacties zijn welkom. Ook als je op een andere manier wilt reageren op mijn plan kan je dit aangeven in het formulierAlvast zeer bedankt voor je reactie.
Deel 2. Mijn ideeën over het paradijs
De ideeën die ik eerder over het paradijs ontwikkelde liggen als schetsen klaar om nu uitgewerkt te worden.
Ik stel mezelf nog dezelfde vragen: Hoe zou een paradijs er in de huidige tijd uit kunnen zien? Gaat het dan nog wel om een fysieke plek, zoals die ommuurde tuin met stromend water, een overvloed aan fruit en met een gelukzalig samenzijn? Want is die klassieke opvatting van het paradijs als wondertuin niet sleets geworden? Klopt het nog wel bij de beleving en verlangens van mensen in ons huidige tijdperk?
Bovendien is het aardse paradijs in haar lange bestaansgeschiedenis steeds onbereikbaar gebleven, in ieder geval als permanente staat. Het schoof op zodra we dachten er in de buurt te komen. Het begrip evolueerde van religieuze profetie, via politiek manifest tot marketingtool voor de reisindustrie.
Zijn we inmiddels toe aan een alternatieve verbeelding van het aardse paradijs? Een vorm die iets wezenlijk anders oplevert, dan wat een wondertuin, een tropisch strand, of een of ander ‘verwenoord’ ons te bieden heeft?
Geen tuin maar wat dan wel?
Voor mijzelf staat het paradijs vooral symbool voor een plek of situatie waarbij de dwingende en rumoerige aanwezigheid van het dagelijks leven geen vat op me heeft. Waar buitenwereld, ego en onvervulde verlangens even geen rol spelen; meer een ‘staat van zijn’ dan een plek.
Mijn tekeningen en schilderijen voor dit tweede deel van het project worden de neerslag van de vraag hoe je met beeldende middelen een dergelijk soort niet-ruimte vorm kunt geven. Hoe ik dit ga verbeelden weet ik nog niet precies, maar ik verheug me enorm op de zoektocht.
Bij de verwarring en bedreiging die onze huidige tijd kenmerkt, met problemen die zich opstapelen, lijkt het wereldvreemd om je hiermee bezig te houden. Tegelijkertijd is het juist van belang om een ‘werkbare’ versie van het paradijs te visualiseren en te presenteren als troost en inspiratie tot mogelijke ontsnappingsplekken.
Beweeg schuifje over afbeelding. Links schilderij ±1600, mogelijk Jan Brueghel de Jonge – Rechts foto Helga Kos 2023
Waar het paradijs begon
Het woord paradijs stamt af van het Perzische ‘paradeiza’, wat omheinde tuin betekent; ‘pardes’ in het Hebreeuws. Hoewel er geen overeenstemming is wanneer het woord voor het eerst in de hier bedoelde context gebruikt werd is er een antiek reliëf dat eraan refereert. Dit onderdeel van een veel groter reliëf bij Taq-I Boestan in Iran verbeeldt een jachttafereel. Je ziet hierop hoe de manschappen van een door god uitverkoren vorst een grote kudde zwijnen opjaagt tot ze gevangen zitten in een ommuurde tuin. Waardoor de koning kan beschikken over een schier eindeloze overvloed aan spek.
In de eeuwen daarna ontwikkelde het paradijs zich verder tot symbool voor onmetelijke weelde, en later vaak ook zinnelijk genot: een magische en ommuurde plek, bekend als de ‘hortus conclusus’.
Geschiedenis van het paradijs
Door de eeuwen heen is er met verschillende motieven naar het aardse paradijs gezocht. Voorchristelijke, religieuze visioenen en profetieën voorspelden een paradijs op aarde. Maar niet voordat er schoon schip gemaakt werd met kwade goden of de duivel. Die zuivering zou gepaard gaan met verschrikkelijke rampspoeden, de geprofeteerde Apocalyps.
Bij meerdere geloofsstromingen werden (en worden) die rampspoeden en oorlogen vast in gang gezet om de komst van het paradijs te versnellen. Ook de christelijke kruisvaarders dachten er zo over met hun pogingen de joden te bekeren en de islam te verslaan. Volgens de profetieën waren dit een paar voorwaarden voor de komst van het paradijs.
Weer later gaf Columbus’ ontdekking van America ruimte aan de gedachte dat achter de vloedlijn van dit nieuwe land het paradijs gevonden kon worden.
Al die pogingen om het paradijs te vinden of te verwezenlijken mislukten uiteindelijk. Dus in de achttiende eeuw begon men, vooral in Engeland, met de aanleg van botanische tuinen. Met de bedoeling dat alle, wereldwijd bekendstaande planten erin opgenomen moesten worden. Teneinde dan maar zelf een paradijs op aarde te creëren.
Van perfecte tuin naar dito mens
Het is niet lastig om te begrijpen dat nadat die volmaakte tuinen en parken aangelegd waren – de naam paradijs waardig- de gedachte ontstond dat bij die perfecte natuurparken ook een perfecte, hoogstaande mens gevormd moest worden. Daar bedoelden de heersende welgestelden vooral hun eigen afstammelingen mee en brave burgers. De meeste anderen: zwakzinnigen, armlastigen, prostitués, dieven, moordenaars en politieke tegenstanders zouden het proces van vervolmaking alleen maar in de weg staan. Want doordat zij steeds maar kinderen voortbrachten als hun gelijke (zoals met toen dacht) zou de ideale mens ver in de minderheid blijven.
Dit is de tijd, eind negentiende eeuw, waarin geëxperimenteerd werd met voortplantingsselectie en in 1926 werden er in drieëntwintig Amerikaanse staten wetten aangenomen die de sterilisatie van ‘idioten en moreel gedegenereerden’ mogelijk maakten.
Ook In Duitsland bestonden al langer diezelfde ideeën over raszuiverheid. Hitlers pogingen om een wereld te scheppen, alleen voor mensen van het zuivere Arisch ras, waren hier direct aan gelinkt. Alleen ging hij verder dan louter het steriliseren van ‘onmensen’.
Al die gruweldaden van elites en militaire of politieke regimes, teneinde een paradijs op aarde te creëren -vooral voor henzelf- liepen uit op niets. Die prachtige, ideale en magische plek kwam niet dichterbij. Zij ligt nog ergens, in de fantasie van mensen, te wachten om ontsloten te worden.
Helga Kos, Amsterdam april 2023
Voor mijn kennis over de geschiedenis van het paradijs heb ik o.a informatie gebruikt uit Kevin Rushby’s boek ‘Het Paradijs’
Disclaimer
Met dit kunstproject wil ik op geen enkele manier religieuze geschriften, waarin het paradijs een wezenlijk onderdeel vormt, in twijfel trekken. Noch mensen beledigen of tegenspreken in hun religieuze opvattingen. Ik wil slechts onderzoeken of, en hoe, het paradijs een rol speelt in het leven van heel verschillende mensen (uit een doorsnede van de bevolking).
December 2023
Heel blij met de financiële ondersteuning door het Cultuurfonds voor Project Paradijs 2.0. De bijdrage van het Cultuurfonds is bestemd voor de realisatie van de eerste fase van het project.
Thoughts on Paradise 04, Helga Kos
Thoughts on Paradise 01, Helga Kos